راست و پنجگاه

تنها اختلاف راست پنجگاه با آواز ماهور تفاوت جزئی در حالت آنها است به تعبیر دیگر راست پنجگاه همان ماهور است اما درك تفاوت و حالتهای آن تنها در نزد گوشهای آشنا و استادان موسیقی میسر می شود.

راست پنجگاه معمولا در مایه فا در تار و در مایه سل در ویولن نواخته می شود و همانطور كه گفته شد تنها افرادی كه آشنایی كامل با موسیقی دارند آن را می شناسند.

این دستگاه نغمات فرعی نیز دارد. بعد از درآمد آواز كه فرودش روی تونیك است و گاهی روی درجه دوم توقف مختصر دارد ، مغمات کوچکی نواخته می شود که اغلب تفاوت هایی با پرده اصلی این آواز دارد. و یكی از گوشه های مخصوص راست پنجگاه ماوراء النهر است.

حالت آواز راست پنجگاه حالت خاصی از خود ندارد و تنها بعضی از گوشه های آن مخصوص خود اوست و در جای دیگری نواخته نمی شود.

راست پنجگاه از سایر آوازها كاملتر است چون تغییر مقام به سایر آوازها زیاد است چرا كه دارای تمام حالات و صفات آوازهای دیگر نیز می باشد. راست خود یك آوازی بوده كه در موسیقی قدیم ما عنوانی دارد. و پنجگاه هم گوشه ایست ولی امروزه اصل موضوع مهمتر از این دو گوشه است. و در واقع همان طور كه گفته شد همه آوازها در آن زده می شود. زنگ شتر قدیم، پروانه، روح افزا، عشاق مرقع، سپهر، بحر نور، نهیب، محیر، قرچه، نفیر فرنگ، نوروز عرب ابوالچپ، راك عبدالله راوندی، طرز، لیلی و مجنون، نغمه، زنگوله، نیریز از نغمه های آن است.

دستگاه و مقام سه گاه

به طور معمول آنچه در دستگاه چهارگاه زده می شود، تقریبا همان اسامی و روش در سه گاه نیز زده می شود. فقط چون گام فرق نموده، تفاوت بسیار می نماید. سه گاه از نغمات قدیمی ایران بوده زیرا كلمات یگاه، دوگاه، سه گاه، چهارگاه و پنجگاه و حتی شش گاه و هفت گاه، در كتابهای قدیمی موسیقی ایرانی ذكر شده است. این آواز میان تركها و اهالی آذربایجان و قفقاز رایج می باشد و تركها در خواندن این آواز بیشترین مهارت را از خود نشان می دهند ولی فارسی زبانها آواز سه گاه را به طریقی كمتر محزون و غم انگیز می خوانند. مقام سه گاه گامی مستقل دارد كه نه به گام بزرگ و كوچك شبیه است و نه با شور و همایون ارتباط دارد. درجات مهم سه گاه مانند گام افشاری عبارتند از:

درجه اول تونیك درجه سوم شاهد و درجه پنجم نمایان اما درجه سوم در نغمه های سه گاه اهمیت بیشتری دارد. سه گاه و افشاری از نظر علمی با هم رابطه دارند چرا كه اگر از نت متغیر افشاری صرفنظر شود و حتی به درآمد آواز افشاری هم با دقت كامل گوش كنیم خواهیم دید كه نه فواصل گام افشاری و سه گاه اختلاف دارند و نه در حالتشان تفاوت واضحی وجود دارد.

آواز سه گاه دارای متعلقاتی (گوشه ها) است كه مهمترین آنها عبارتند از : زابل مویه، كرشمه، حصار، مغلوب و مخالف. سه گاه در واقع آوازی است بی نهایت غم انگیز و حزن آلود كه ناله های جانسوز و شراره های پرسوز آواز آن هر شنونده ای را متأثر و متألم می كند. سه گاه مجموعه ای است از آه و ناله های ممتد سوزان و غمناك و حزین. او از غم و هجران عاشق سخن می گوید و بدبختی و بی نوایی مستمندان. این آواز در واقع با روح جانكاه و سوز و گداز جانسوزش یادگاری است از مصیبت ها دردها، و آلام نیاكان و گذشتگان ما.

دستگاه چهارگاه

دستگاه چهارگاه از نظر علم موسیقی یكی از مهمترین مقامات ایرانی است گام آن مانند شور و همایون پایین رونده است و مثل گام ماهور و اصفهان بالا رونده می باشد چرا كه در هر دو حالت محسوس است.

در گام چهارگاه همیشه دو علامت نیم پرده برشور و دو علامت ربعی فروشو با هم وارد شده اند. و فواصل درجات این گام نسبت به تونیك عبارتند از: دو نیم بزرگ سوم بزرگ چهارم درست پنجم درست ششم نیم بزرگ، هفتم بزرگ و هنگام، كه دانگهای آن هم با یكدیگر برابر است.

از میان مقامات ایرانی و به خصوص موسیقی مشرق شور، سه گاه و چهارگاه است كه از میان مقام چهارگاه از همه مهمتر است گام چهارم با گام بزرگ ارتباط دارد چرا كه مانند گام بزرگ بالارونده است. سوم بزرگ مانند گام بزرگ است دانگهایش مثل گام بزرگ مساوی بوده و فاصله آخر آنها نیم پرده است و همین طور فاصله هفتم آن مانند هفتم گام بزرگ است و فاصله محسوس تا تونیك نیم پرده می باشد.

از طرف دیگر این چهارگاه با گام كوچك نیز ارتباط دارد و به طریقی تمامی گامهای مختلف در یك جا جمع شده اند و بهترین صفات هرگام را انتخاب كرده تا گام چهارگاه را با صفات عالی تشكیل دهد. از گوشه های اصلی این دستگاه می توان موارد زیر را نام برد. كرشمه، بدر، زابل، بسته نگار، مخالف، حصار، ساز بانك ،حدی پهلوی و منصوری آواز چهارگاه نمونه جامع و كاملی از تمام حالات و صفات موسیقی ملی ماست. چرا كه در آمد آن مانند ماهور موقر و متین است و شادی و خرمی خاصی دارد. در ضمنی آواز زابل در همه دستگاهها و در اینجا حزن و اندوه درونی در آواز ما دارد. آوازی نصیحت گر تجربه آموز و توانا مانند همایون دارد و آواز مویه و منصوری غم انگیز و حزین است. پس این دستگاه نیز به دلیل كمال خود هم گریه و زاری می كند و هم شادی می آفریند و گاهی مسرور و شادمان است و گاهی نیز غم انگیز و دل شكسته و با توشه ای از متانت و وقار عارفانه شرقی اما روی هم رفته چهارگاه را میتوان دستگاهی محسوب كرد كه مانند پیری فرزانه دارای روحی بلند و عرفانی است و احساسات عالیه انسانی را در كنار خصائص و محسنات انسانی صبور و شكیبا داراست. از ناكامی و ناامیدیها اشك غم می ریزد و در شادیها و خوشیها اشك شوق و سرور

جایگاه آواز ایرانی

بیات اصفهان را دستگاه نمی دانند اما به تدریج اهمیت و اعتبار ویژه ای یافته است و از گوشه های مهم آن می توان جامه دران، بیات راجه، عشاق و عبادت كه یك نوع متنوع می باشد را نام برد. گام اصفهان به گام كوچك نزدیك است چرا كه تونیك آن با گام كوچك مشترك و تنها اختلاف آن در درجه ششم می باشد. و اختلاف آن با همایون این است كه گام اصفهان از درجه چهارم همایون شروع می شود. درجات مهم گام اصفهان عبارتند از:

1- تونیك كه گام اصفهان از آن شروع و به آن ختم می گردد.

2- درجه پنجم نمایان

3- درجه سوم كه نت ایست است و گاهی فرود اصفهان روی آن است.

نعمات فرعی اصفهان كه نام آنها در بالا ذكر شده هیچكدام اختلاف مهمی با خود اصفهان ندارند و از حالات زیبای آواز اصفهان ایستادن روی درجه دوم گام است موسوم به بیات راجه كه حالت خوشی دارد. اما به هر حال اصفهان را متعلق به همایون می دانند تا شور، اصفهان آوازی است گاه شوخ و خوشحال و گاه محزون و غمگین اما روی هم رفته جذاب و دلكش است چون شنونده از شنیدن آواز اصفهان نه زیاد شاد می شود و نه ملول و حالتی دارد بین غم و شادی.

دستگاه یا مقام شور

این دستگاه آوازی است كه با ذوق و قریحه شرقی ها موافق بوده و از مهمترین دستگاههای موسیقی ملی ما می باشد كه دارای گام مخصوصی است فواصل پرده های آن خیلی با هم فرق ندارند و اغلب نغمات طوائف و ایلات و عشایر در زمینه این دستگاه می باشد. كیفیت آواز شور بطریقی است كه آواز متداول مردم ایران است و بخصوص متعلقات این آواز بیشتر در بین عامه معمول است.

نغمات شور

چنانكه مشخص است متعلقات شور زیاد است و آنهایی كه آواز جداگانه محسوب می شوند عبارتند از ابوعطا ترك، افشار و دشتی كه در این مبحث درباره آنها توضیح داده شده است و گوشه های دیگر شور از این قرارند: سلمك رضوی، شهناز كوچك و بزرگ حسینی، دوبیتی، ملانازی، گریلی

1- آواز ابوعطا

گام ابوعطا با شور تفاوتی ندارد و تنها اختلاف در توقف مكرر روی درجه چهارم (نت شاهد) و درجه دوم نت ایست است و با همین اختلاف جزئی آواز ابوعطا حالت مخصوصی پیدا می كند كه با شور متفاوت می باشد. اما این اختلاف از حیث گام و مقام ابوعطا نیست بلكه فقط از نظر حالت و كیفیت آن آواز است. آواز ابوعطا در واقع آوازی بازاری است كه میان توده مردم رواج دارد و دارای لطف و زیبایی خاصی است و در عین حال با شور اما بی تفاوت هم نیست.

2- حجاز

یكی دیگر از متعلقات مهم دستگاه شور حجاز است كه لحن مخصوص عربها است و در كشور ما از آن برای خواندن قرآن و مناجات نامه های مذهبی استفاده می شود. و بتدریج جزء موسیقی ما شده است كه هر آوازه خوانی در ضمن ابوعطا آواز حجاز هم می خواند.

3- بیات ترك

اگر تن بیات ترك را تونیك شور فرض نماییم تفاوتی در فواصل گام شور و بیات وجود ندارد امانت شاهد آن درجه سوم گام شور می باشد. در بیات ترك نمی توان میان تونیك و شاهد تفاوتی قائل شد چرا كه این آواز همیشه روی شاهد خود یعنی درجه سوم گام شور فرود آمده و فقط در موقع اتمام به طرف تونیك شور متمایل می شود. در واقع بیات ترك یك قسم تغییر تونیك شور است كه در خاتمه به تونیك شور مراجعت می كند.

4- افشار یا افشاری

در میان متعلقات شور اختلاف افشاری از سایرین بیشتر و گام آن مستقل تر است اما به دلیل وجود دو حالت كوچك آن را جزء شور به حساب می آورند چرا كه گام آن چنانكه بعد معلوم می شود به سه گاه نزدیكتر از شور است. گام افشاری از درجه هفتم گام شور شروع می شود. در افشاری درجات اول و سوم و پنجم اهمیت ویژه دارند. از خواص دیگر افشاری این است كه درجه ششم آن همواره در تغییر است یعنی به همان صورتی است كه در شور دیده می شود و گاه یك ربع پرده پایین می آید. و این چنین نتی را متغیر می نامند. از تغییرات مهم آن تغییر مقام به آواز عراق و راك می باشد.

افشاری آوازی است مغموم و دردناك كه از داستان هجران و فراق سخن می گوید گویی كه عاشقی خسته دل از شدت فراق و درد و آلام می نالد. و به طور كلی این آواز برای نشان دادن حالاتی مانند ناله های جانسوز هجران و جدایی، شكایت از بی وفایی یار، درد و اندوه و اظهار تألم و تأثر و ذكر خاطرات اسف انگیز می باشد.

آواز رهاب

اما آواز رهاب كه در آخر افشاری نواخته می شود نصیحت آمیز بوده و حالتش برعكس افشار است. و به مانند پیرتجربه دیده ای خواننده را دعوت به صبر و بردباری و دوری از سوز و گداز می كند و می خواهد آب خنكی بر دل داغدیده مصیبت دیدگان بریزد و آنان را با نصایح دلپذیر امیدوار و سرزنده كند.

آواز دشتی

این گام تفاوت چندانی با شور ندارد امانت شاهد آن درجه پنجم گام شور است. (نت شاهد حجاز) در آواز دشتی هرگاه روی نت شاهد توقف شود به حالت اصلی است و هرگاه به طرف نتهای بم تر تغییر كند همین تغییر آواز دشتی را غمگین و محزون كرده و لطف و زیبایی خاصی به آن می دهد. متعلقات دشتی از قبیل غم انگیز، چوپانی و گیلكی اختلاف مهمی با دشتی ندارند و اختلافشان تنها در حالت آنهاست.

آواز دشتی یكی از زیباترین متعلقات دستگاه شور بوده و آوازی است حزین و غم انگیز و سوزناك و در عین حال لطیف و ظریف و می توان آن را آواز چوپانی ایرانی نیز نامید. این آواز از مناظر و چشم اندازهای زیبا و متنوع طبیعت یعنی از دشتهای سرسبز و جویهای روان و سایه درختان تا آسمان نیلی و ستارگان درخشان شبانگاهی و عطر و عبیرگلها و زندگی سخن به میان می آورد. در عین حالی كه عشق عاشق و غم شادی این عشق و زندگی روزمره در آن جاری است.

جمع آوری: سودابه بيات